Roma’da yaptığı çalışma ziyareti kapsamında Genç İşi Kooperatif ortakları İtalya Kooperatifler Konfederasyonu Confcooperative ve üyesi STK’lardan olan Coopermondo yetkilileri toplantı yaptı. Toplantıda Genç İşi Kooperatif kuruluş öyküsü ve faaliyetleri aktarılırken Confcooperative tarafından İtalya kooperatifçilik modeli, sosyal kooperatiflerin gelişimi, konfederasyonun amacı ve kooperatifler arası iş birliği konuları üzerinden sunumlar yapıldı. Confcooperative kooperatifler ve sosyal girişimleri temsil eden, destek ve teşvikler sunan bir yapı olarak 19.000 işletme ve 528.000 çalışan ile 3.300.000 üyeyi (çalışanlar, faydalanıcılar, gönüllüler, dernekler, vb) bünyesinde barındırmaktadır. İtalya’daki 13.000 sosyal kooperatiften 6.500’ü Confcooperative üyesi ve bu üyelerin %95’i aktiftir. Bölgesel ve il bazında örgütlenen birlikler toplam 9 sektör federasyonu kapsamaktadır. Bu sektörler tarım, balıkçılık, yapı, hizmet, kredi ve bankacılık, kültür turizmi ve spor, sağlık hizmetleri, sosyal dayanışma ve tüketim olarak belirtilmiştir.
Toplantıda İtalya’daki kooperatifçilik yasal düzenlemelerinde sosyal kooperatiflerin yeri, A ve B tipi sosyal kooperatif oluşumları hakkında bilgi verilmiştir. Bu kapsamda sosyal kooperatif kavramının 17. yüzyıl sonları 18. yüzyıl başında toplumsal fayda (kamu yararı) düşünülerek özellikle iş olanakları yaratılması, eğitim desteği sağlanması, toplumsal dışlanmaya maruz kalan gruplara yönelik hizmetlerin geliştirilmesi gibi amaçlarla ortaya çıktığı belirtilmiştir. A tipi sosyal kooperatifler ortakların faydasını gözeterek üreticiler ile tüketicileri ortak olarak bünyesinde barındırırken B tipi sosyal kooperatifler toplumsal dışlanma sonucu işsizlik riski yüksek olan kişilere sürdürülebilir çözümler yaratmak amacıyla faaliyet göstermektedirler. A tipi sosyal kooperatif ortakları, toplumsal ihtiyacı gözeterek çalışma planı hazırlayıp kar amacı gütmeden toplumsal yarar elde edilmesini hedefler. Yasa gereği A tipi kooperatiflerde de ortakların en az %30’u yasa ile tanımlanan dezavantajlı gruplardan (çocuk, engelli, psikiyatrik rahatsızlığı olan, bağımlı ve eski mahkum) oluşmalıdır. B tipi sosyal kooperatif modelinde, dezavantajlı olarak tanımlanan bireylerin kooperatif ortağı olması, ihtiyaçlarını kooperatif modeliyle karşılaması sağlanır. B tipi sosyal kooperatifinde dezavantajlı kişiler kooperatif işletme ile ticari faaliyet gösterir, kar elde eder. İtalyan kooperatifçilik yasaları sosyal kooperatifleri vergi muafiyeti gibi teşvikler ile desteklemektedir. A ve B tipi kooperatifler konsorsiyum oluşturarak ihalelere katılarak rekabeti arttırmakta ve özel sektörle mücadele edebilmektedirler. Aynı zamanda sosyal kooperatifler yerel yönetimlerle iş birliği yaparak servislerin sürdürülebilir olmasını sağlamaktadırlar.
Coopermondo Derneği Uluslararası Kalkınma İş birliği amacıyla 2007 yılında kurulmuş olup sürdürülebilir kalkınmayı hedeflemektedir. Coopermondo Derneği kurucu üyeler, (Confcooperative, Federcasse, Federcoopesca), olağan üyeler ve destekleyici üyelerden oluşmaktadır. Coopermondo Kolombiya, Togo, Sierra Leone, Kenya ve Mozambik’te yerel kooperatiflerle çalışarak kalkınmayı desteklemektedir. Coopermondo Avrupa Kooperatifleri (Cooperatives Europe) ve Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA) ile işbirliği yapmaktadır. Avrupa Kooperatifleri toplam 84 üye kuruluştan 141 milyon kooperatif üyesini temsil etmektedir.
Bir diğer sosyal kooperatif işletmesi olan Men at Work tarafından işletilen Terre e Domus restoranda kooperatif ortaklarından Luciano ile yapılan toplantı ile B tipi sosyal kooperatif modelinin nasıl hayata geçtiğini dinleme fırsatı buldu Genç İşi Kooperatif ortakları. 1998 yılında kurulan ve kar amacı gütmeyen kooperatif sosyal dışlanma riski altındaki dezavantajlı grupların istihdamı ve sosyal entegrasyonunu hedeflemektedir. Men at Work İtalya Adalet Bakanlığı ile işbirliği içerisinde hapishanelerde tarımsal üretim ve aşçılık eğitimleri düzenleyerek mahkumların meslek edinmesi ve istihdama dahil edilmesi için çalışmaktadır. Toplamda 250 mahkuma eğitim veren kooperatif 14’ü mahkum toplamda 50 kişi istihdam etmektedir. Hapishanelerde üretilen ürünlerin kullanıldığı bir restoran işleten kooperatif aynı zamanda bu ürünlerin direk satışını da yapmaktadır.
Genç İşi Kooperatif ortakları Confcooperative üyesi sosyal kooperatiflerden biri ve İtalya’nın ilk kâr amacı gütmeyen özel müze işletmesi olan Explora Roma Çocuk Müzesi Sosyal Kooperatifi’ni (Museo dei Bambini Società Cooperativa Sociale onlus) ziyaret etti. Kuruluş amacı her yaştan çocukların kendi doğal öğrenme süreçlerinin desteklenmesi, çocukların aileleriyle birlikte öğrenme süreçlerini deneyimlenmesi, disipliner olmayan öğrenme tekniklerinin yaygınlaştırılması, kültürel farklılıklar ve yaşanılan çevreye saygı perspektifiyle tasarlanmış bir model yaratılması, çocuk ve yetişkinlerin bilimde yeni bili ve teknolojiler kullanımının desteklenmesidir. Bu amaçlar doğrultusunda 2001 yılında İtalya’da açılan ilk çocuk müzesi olan Explora Roma Belediyesinin kullanılmayan arkeolojik bir alanı kooperatife tesis etmesi ve kooperatif ortaklarının geliştirdikleri iş planı ve sponsorluklar ile hayata geçen bir projedir. Çoğunluğu kadın ortakların oluşturduğu kooperatif içlerinde ebeveynler ve müze çalışanlarının da bulunduğu 36 ortakla çalışmalarını sürdürmektedir. A tipi kooperatif örneklerinden olan Explora İtalya’daki diğer müzeler, özel işletmeler ve büyük firmalar ile iş birliği yaparak varlığını devam ettirmekte ve etki alanını genişletmektedir. Explora yılda 150,000 toplamda 1,700,000 ziyaretçi ağırlamakta, her yıl 1,500 çalıştaya ev sahipliği yapmaktadır.
Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA) ve Avrupa Kooperatifleri (Cooperatives Europe) üyesi olan İtalya’nın en eski kooperatif organizasyonu ve diğer büyük konfederasyonu olan Legacoop ile yapılan toplantıda Genç İşi Kooperatif ortakları Legacoop Sosyal Kooperatifler Koordinatörü Diego Dutto, Uluslararası İlişkiler ve AB Politikaları Birim Şefi Stefania Marcone ve Uluslararası İş birliği Ofisinden Gabriele Verginelli ile görüştü.
1886 yılında kurulan Legacoop üye kooperatifleri arasındaki ekonomik ve dayanışma ilişkilerini desteklemek ve kooperatif değerlerinin yaygınlaştırılmasını sağlamak amacıyla hareket etmektedir. Servis sektörü, gıda, perakende, turizm, sağlık, yapı ve sosyal alanda faaliyet gösteren 15,000 üzerinde üye kooperatifi bünyesinde barındıran Legacoop üyelerini temsil eden, destekleyen ve koruyan bir modeldir.
Aynı zamanda kontrol ve denetleme mekanizması olarak hareket eden Legacoop uluslararası birlikler başta olmak üzere devlet kurumları, bakanlık ve yerel otoriteler ile iletişim ve iş birliklerine de yön vermektedir.
Kooperatif hareketinin 1800’lü yılların başında İngiltere’den Avrupa’ya yayılan bir özgürlük hareketi olduğuna vurgu yapan Legacoop İtalya’daki ilk kooperatifin Turin’deki Magazzino di Previdenza adıyla 1845 yılında kurulan bir tüketim kooperatifi olduğunu belirtmiştir. Bunu takip eden diğer kooperatif yapılanmalarının tamamı dayanışma prensibiyle işsizlik ve benzeri sosyo-ekonomik sorunların çözümü için kurulmuştur. Özellikle savaş sonrası yaşanan ekonomik krizleri aşmakta önemli rol oynayan kooperatiflerin en önemli katkısı tüm ortakların eşitliği ilkesinden yola çıkarak ekonomik demokrasi kavramını desteklemiş olmasıdır. Kendi ekonomik değerini yaratan kooperatiflerde fayda istihdam, katılım, iş birliği ve sürdürülebilirlik gibi yeni sosyal bir anlam kazanmıştır. Legacoop bünyesinde 12,000 üye kooperatif, 9 milyon bireysel üye ve 10 sektörel birlik bulunmaktadır. Akıllı kentler/biyoekonomi, girişimcilik (start-up), bilgi ekonomisi gibi alanlar ise kooperatif yapılanmasının görüldüğü yeni sektörler olarak nitelikli meslek elemanları bir araya getirmeyi hedeflemektedir.
Bologna – İtalya
ExAequo Mağazaları adil ticaret temasıyla Bologna’da kurulmuş bir kooperatif modeli. On yönetim kurulu üyesi, yüz ortak, beş maaşlı çalışan ve gönüllülerden oluşan ekibiyle ExAequo Mağazaları küçük üreticileri tüketicilerle buluşturuyor. Genç İşi Kooperatif ortakları 14 Ocak 2017 tarihinde yaptığı ziyarette hem mağazada gönüllü çalışanlar ile hem de yönetim kurulu üyeleri Irene ve Valeria ile tanışma fırsatı buldu. Irene ve Valeria benzer amaçlarla kurulmuş başka bir sosyal kooperatif olan Iusta Res tarafından işletilen Café de la Paix hakkında da bilgi paylaşarak ekibimizi oraya yönlendirdi.
Iusta Res Sosyal Kooperatif’in işlettiği Café de la Paix tarımsal ve organik ürünlerin satışını yapan aynı zamanda bünyesinde işlettiği kafede özellikle dezavantajlı gruplar ile çalışan bir yapı. Özellikle iş piyasasına erişimde güçlüklerle karşılaşan ve birçok açıdan toplumsal uyum sorunu yaşayan göçmenler, mülteciler veya etnik azınlığa sahip kişilere ev sahipliği yapan Café de la Paix 2007 yılında Bologna’da kurulmuş bir dayanışma kooperatifi.
2006 yılında kurulan Libreria.coop kitap ve okuma kültürünü yaygınlaştırmak, toplantı yerleri oluşturmak ve sosyal toplulukların büyümesine katkıda bulunmak amacıyla kurulmuştur. Bologna’nın en büyük kitap perakende satış kooperatifi olan libreria.coop’un İtalya’da otuzdan fazla şubesi bulunmaktadır.
Brüksel – Belçika
Genç İşi Kooperatif ortakları CICOPA Genel Sekreteri Bruno Roelants ile yaptıkları görüşmede International Organisation of Industrial and Service Cooperatives (CICOPA) hakkında bilgi edindiler. CICOPA’nın temsil ettiği kurum ve insan sayısı şu şekildedir:
– 35.000 işçi kooperatifi,
– 12.000 sosyal kooperatif: 270.000 işçi çalışmaktadır. Hizmet sektöründe (sosyal, çevre, eğitim, kültür) faaliyet göstermektedir. Kooperatifler bünyesinde uzun süreli işsizler, eski hükümlüler, engelliler, bağımlılar bulunmaktadır.
– 2.000 kolektif işçi girişimi (Sadece İspanya’da bulunmaktadır.)
– 1.000 şahıs işletmeleri kooperatifi: Serbest ve kendi çalışanların oluşturduğu işletmelerdir. (Şoförler, gazeteciler, grafik tasarımcılar, danışmanlar, doktorlar, avukatlar vb.)
Sosyal Kooperatifler, İspanya, İtalya, Fransa, Polonya, Kore, Çek cumhuriyeti, Slovakya gibi ülkelerde aktif ve yoğun olarak bulunmaktadır. Yunanistan sosyal kooperatiflerle ilgili mevzuat yapım sürecindedir. CICOPA, Yunanistan’a hükümet düzeyinde destek vermekte ve ilgili mevzuatın hazırlanması için ortak çalışma yürütülmektedir. Daha önce ifade edildiği gibi, İtalya’daki sosyal kooperatiflerin türlerine göre ayrım dikkate alındığında A ve B tipi olarak iki model karşımıza çıkmaktadır. A tipi sosyal kooperatiflerde, kooperatif ortakları bir araya gelerek kendilerinin bir sosyal sorununa çözüm getirmek üzere genel olarak ortaklarının ve toplumun bir ihtiyacını karşılamaya yönelik çalışmaktadırlar. A tipi sosyal kooperatif ortakları, toplumsal ihtiyacı gözeterek çalışma planı hazırlayıp kar amacı gütmeden toplumsal yarar elde edilmesini hedefler. B tipi sosyal kooperatif modelinde, dezavantajlı olarak tanımlanan bireylerin kooperatif ortağı olması, ihtiyaçlarını kooperatif modeliyle karşılaması sağlanır.
İtalya’nın bu modeli dikkate alındığında, İspanya’da bu iki tip ek olarak, şahısların oluşturduğu ‘sosyal girişim’ işletmeleri bulunmaktadır. Fransa’da A tipi sosyal kooperatifleri çoğunluktadır. Polonya’da B tipi sosyal kooperatifleri yaygındır. Kore’de mevzuat çalışmaları hazırlık aşamasındadır, sosyal kooperatifler geniş bir çerçeveye sahip olarak Avrupa’daki modellerin ötesinde bir yönetmelikle hayata geçmesi planlanmaktadır. Yerel yönetimlerin Kore’deki çalışmaları çok fazla desteklediği görülmektedir. Kore’deki tek çekince modelin gelişiminde tümevarım yerine tümdengelim yöntemi izlenerek katılımcı sürecin aktif kullanılmamasıdır; karar vericilerin konuyla ilgili tabandan bağımsız yoğun girişimleri bulunmaktadır.
Çek Cumhuriyeti ve Slovakya’da, sosyalist düzenden kalan A tipi sosyal kooperatif modelleri vardır. Sosyal kooperatiflerle ilgili bir mevzuat bulunmamaktadır. Sosyal Kooperatif çalışmaları İtalya’da 1991’de, İspanya’da 1998’de ve Polonya’da 2000’de başlamıştır. Fransa’da çalışmalar toplumsal temelde başlamış olup 2000’lerin başında gündeme gelmiştir. Avrupa dışında sosyal kooperatiflerin olduğu ülkeler Kore, Uruguay, Kanada-Quebec’tir.
Çok paydaşlı sosyal kooperatiflerin oluşması, sosyal kooperatiflerin birlik oluşturması ve ülkelerdeki mevzuat gelişim süreçleri ülke merkezli, vatandaşların, sosyal kooperatiflerin talepleri doğrultusunda geliştirilmesi önem taşımaktadır.
İspanya sosyal ekonomisi 43.000 işletme, 2.2 milyon iş (ulusal istihdamın %12,5’i) ile İspanya gayrisafi yurtiçi hasılasının %10’unu üretmektedir. Küresel finansal kriz ve takip eden toparlanma sürecine denk düşen 2008-2016 yılları arasında İspanya sosyal ekonomisinde 31.000 yeni işletme ve 220.000 yeni istihdam yaratılmıştır.
İspanya sosyal ekonomisini oluşturan temel bileşenler şöyle sıralanmaktadır:
| Kuruluş tipi | İşletme Sayısı | İstihdam |
| Kooperatifler | 20.384 | 301.867 (tarım-dışı)
1.175.074 (tarımsal) |
| Çalışanlarının sahibi olduğu şirketler – sociedades laborales | 10.313 | 64.484 |
| Karşılıklı çıkar toplulukları – mutualidades | 372 | 1.376 |
| Sosyal içermeyi destekleyen girişimler – empresas de incercion | 207 | 2.750 |
| İşgücüne kazandırma merkezleri | 557 | NA |
| Balıkçı birlikleri | 196 | 35.000 |
| Engelli birlikleri | 7.134 | 73.620 |
| Sosyal ekonomi vakıfları | 85 | NA |
| Diğer sosyal ekonomi kuruluşları | 3.811 | 173.449 |
| Kendi hesabına çalışan sosyal ekonomi işgörenleri | – | 397.742 |
Görüldüğü üzere İspanya sosyal ekonomisinin belkemiğini hem işletme sayısı hem de istihdam bakımından kooperatifler oluşturmaktadır. Bununla beraber, İspanya’ya özgü, dışlanmış sosyal kesimlerin (engelliler, bağımlılar vb.) işgücüne dahil edilmesinde uzmanlaşmış sosyal ekonomi kuruluşlarının varlığı kayda değerdir. Yukarıdaki rakamlara ilaveten, sosyal ekonomi kuruluşlarında istihdam edilmeyip bu kurumlardan yararlanan ve/ya üye olan insanların sayısı 21.415.632 olarak tespit edilmiştir (CEPES, 2016). Bu rakam İspanya toplam nüfusunun %45’ine tekabül etmektedir.
CEPES İspanya sosyal ekonomi işletmelerinin ulusal temsilciliğini üstlenmektedir. Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA)’in yanı sıra CEPES İspanya’yı Sosyal Ekonomi Avro-Akdeniz Ağı’nda (ESMED) da temsil etmektedir. Türkiye Milli Kooperatifler Birliği’nin de üyesi olduğu ağ Portekiz, İspanya, Fransa, İtalya, Mısır, Tunus, Cezayir ve Fas ile birlikte Akdeniz havzasında toplam 914.500 işletme, 8.117.800 istihdam, 108.016.433 toplam yararlanıcı ağı ve 675.025 milyon Avro ciroyu oluşturmaktadır.
İspanya Kooperatifler Kanunu 12 tip kooperatif tanımlamaktadır: İşgören, tüketici, konut, tarım, ortak arazi kullanımı, hizmet, balıkçı, ulaşım işçileri, sigorta, sağlık, eğitim ve kredi kooperatifleri. COCETA, İspanya’da bulunan 17 bölgesel işgören/işçi kooperatifleri federasyonunun konfederasyonu niteliğindedir. COCETA, sosyal hizmet işgörenlerinin bireysel ticari faaliyetlerinin formel ve yasal statü kazanması için kooperatif çatısı altında örgütlenmeleri için çalışmaktadır. Uluslararası Kooperatifler Birliği’nin (ICA) belirlediği ilkeleri benimseyen COCETA temelde aşağıdaki faaliyetleri yürütür:
- Yasal yollarla ve diğer kurumlarla işbirliği içinde işçi kooperatiflerinin çıkarlarını temsil eder ve korur.
- İşçi kooperatiflerinin ulusal ekonomi içindeki temsil imkanlarının geliştirilmesini ve ortak projelerde yer almasını sağlar.
- Eğitim programları yürüterek istihdamı destekler.
- İşçi kooperatiflerinin ve işlevinin görünürlüğün sağlanması için tanıtma faaliyeti yürütür.
- Sürdürülebilir ve eşitlikçi istihdamı sağlayan bir iş modeli olarak kooperatifleri yaygınlaştırmak amacıyla Avrupa ölçeğinde uluslararası projeler yürütür.
Her ne kadar sosyal hizmet işgörenleri olarak adlandırılsa da, COCETA’nın temsil ettiği kooperatiflerin hizmetleri çeşitlidir:
- Danışmanlık (hukuki, ekonomik, iş-geliştirme)
- Evde bakım (bakıma muhtaç yaşlı, engelli, malul, ve hastalar)
- Topluma ve işgücüne kazandırma faaliyetleri (madde bağımlıları, mülteciler, göçmenler, engelliler, uzun dönemli işsizler, diğer toplumsal dışlanma mağdurları)
- Çocuk bakımı (mülteci çocuklar, ebeveyni çalışan çocuklar)
- Kar amacı gütmeyen sosyal kooperatifler (bazı sektörlerde, kısıtlı ödeneklerle, kârı yeniden sosyal yatırıma yönelten “profesyonel STK’lar”)
İspanya’da sosyal kooperatiflerin önemli bir kısmı sosyal hizmetlerin sağlanmasında yerel yönetimlerin yüklenicisi olarak çalışmaktadırlar. Bu konuda kooperatiflerin, şirketlere göre avantajı toplum ile sürekli dirsek temasında bulunması, dolayısıyla toplumsal gereksinimleri daha iyi bilmeleridir. Bununla beraber, yerel yönetimler, ihale koşulları elverdiği müddetçe, tercihlerini sosyal kooperatiflerden yana kullanmaktadırlar.
İspanya sosyal kooperatifleri ile ilgili ilginç hususlar:
- İspanya’da bir kooperatif kurmak için gereken en az ortak sayısı 2 (10 bölgede) veya 3’tür (7 bölgede). Bu kısıtlı ortak sayısına ilk beş yıl için izin verilmiş olup beş yıldan sonra ortak sayısının artırılması beklenmektedir.
- Orienta.coop özellikle gençlere yönelik oluşturulmuş bir kooperatif bilgi platformudur. Kooperatiflerin yaygınlaşması için yayın yapmakta olması açısından CoopStarter adlı portalın bir benzeri niteliğindedir.
- Kooperatiflerin temel bileşeni olduğu İspanya sosyal ekonomisinin sosyal etkisi kayda değer verilere sahiptir. Sıradan şirketlerin çalışanları arasında engellilerin oranı (en az %33 engeli olan) %0,2 iken sosyal ekonomi bileşenlerinde bu oran %31,8’dir. Sıradan şirketlerin çalışanları arasında yaşlıların oranı (55+) %9,2 iken sosyal ekonomi bileşenlerinde bu oran %13,8’dir.
