Sosyal kooperatifler, toplumsal olarak dışlanmış grupların güvenceli çalışma yoluyla topluma yeniden dahil edilmesini amaçlarlar (CICOPA, 2004). Sosyal bir kooperatif olan Genç İşi Kooperatif, 2015 yılından bugüne Avrupa Birliği (AB) refah devleti modellerinde sosyal içerme işlevi üstlenen diğer sosyal kooperatiflere birlikte Türkiye’de bu ihtiyaca yönelik alan açılması için uluslararası ağ oluşturma ve yaygınlaştırma çalışmaları yürütmektedir. İncelenerek raporlanan ve ulusal ölçekte yaygınlaştırılan bu çalışmalar arasında: Sivil Düşün AB Programı desteğiyle gerçekleştirilen İtalya, Belçika, İspanya, Hırvatistan dayanışma ağı örnekleri ve Hollings Center işbirligiyle ABD, Tunus, Lübnan dayanışma ağı örnekleri bulunmaktadır.
Genç İşi Kooperatif, toplumsal olarak dışlanan 5 hassas gruba yönelik sosyal kooperatifçilik strateji belgesi üretmiştir. Bu sosyal gruplar arasında: engelliler; ücretsiz ev emekçileri; işsiz ve örgün öğretimde olmayan gençler (NEET); mülteciler; kent çeperinde yerleşik gruplar bulunmaktadır. Üretilen stratejik belgeler, Genç İşi Kooperatif’in konu hakkındaki kurumsal tutumunu ve yöngörüsünü yansıtmaktadır. Bu strateji belgelerinin içerdikleri eğitim, kapasite geliştirme ve savunu faaliyetleri, yurtiçinde ve yurtdışında bulunan sosyal dayanışma ekonomisi ağlarının destekleri ve işbirlikleri sayesinde uygulanacaktır.
Gençlik bir yaş dönemini işaret eden biyolojik bir kategori olmaktan ziyade, toplumsal bir kurgudur. Farklı tarihsel dönemleri ve farklı toplumları içine alan evrensel bir gençlik kavramından söz etmek veya bir gençlik tanımlaması yapmak doğru olmayacaktır (Condon, 1990). Birleşmiş Milletler, genç kavramını 15-24 yaş arası grup olarak tanımlamaktadır. OECD tarafından 15-29 yaş grubunda herhangi bir eğitim/öğrenim faaliyetinde olmayan veya herhangi bir işte çalışmayan (referans hafta içinde en az 1 saat ücretli bir işte çalışmamış olan) grubun tanımlanmasında kullanılan NEET’in Türkçe karşılığı ne eğitimde ne istihdamda yer alan gençler olarak kavramsallaştırılmıştır. Bu grup üç kategoriye ayrılmıştır: 15-19, 20-24 ve 25-29 yaş.
Genç nüfusun eğitim, öğrenim ve istihdama katılımı ülkelerin kalkınma düzeylerini belirleyen etmenlerdendir. Eğitim, öğrenim ve çalışma çağındaki kesimin bu süreçlerin dışında kalması ekonomik ve sosyal maliyete sebep olmakla birlikte orta ve uzun vadede sosyal refah ve toplumsal huzur dinamikleri için de risk oluşturmaktadır. Yaşam boyu istihdam edilebilirlik ve emek piyasasında konumlanışın 15-29 yaş aralığındaki edinim, deneyim ve koşullar tarafından belirlenmesi, bu yaş grubuna yönelik eğitim, sosyal ve istihdama katılım politikalarını öncelikli hale getirmektedir. Bu alanda ekonomik ve sosyal politikaların kesiştiği gözlenmektedir.
15-29 yaş grubundakilerin eğitim zincirinde kalabilmeleri, eğitim dışında olanların da iş gücü piyasasında bulunmaları (1) istihdam edilebilirliği doğrudan etkileyen bireysel beceri setini genişletmekte, (2) emeğin eksik kullanımının önüne geçmektedir (labour underutilization). Ulusal üretim kapasitesine (istihdam ile), üretim niteliğine (eğitim ile) katkı koymanın ötesinde 15-29 yaş grubunun nitelikli eğitim, insan onuruna yaraşır iş veya güvenceli geçim kaynağına bağlı aktif durumda kalması emeğin meta olmaktan çıkmasında (decommodification) da kilit önemdedir.
Türkiye’de 2020 Şubat itibariyle ne eğitim ne istihdamda olan gençlerin oranı 15-19 yaş grubunda %18.6, 20-24 yaş grubunda %35.3, 25-29 yaş grubunda ise %38.8’dir. Bu oranlar son 10 yıl içinde yükseliş eğilimindedir. Grafikte görüldüğü gibi NEET olma durumu genç kadınlarda genç erkeklere göre daha yaygındır. Okur yazar olmayan genç kadın ve erkeklerde NEET olma durumu belirgin derecede yaygınken (yaklaşık %80), lise altı, lise ve yükseköğretim basamaklarında yükselmenin genç kadın ve erkeklerde NEET olma durumunu azaltmadığı, bilakis artırdığı gözlenmektedir. Özellikle yüksek öğretim mezunu gençlerde NEET yaygınlık (erkeklerde %30, kadınlarda %38), yükseköğrenimin istihdam getirisini sınırlamakta ve nitelikli işgücü erozyonunu artırmaktadır.
Grafik 1. Genç nüfusun eğitimde ve istihdamda olma durumu (TÜİK, 2020).
Türkiye’nin 11. Kalkınma Planı’nda eğitimde ve istihdamda yer alamayan gençlerin profillenmesi, bütüncül bir yaklaşım geliştirilmesi, istihdama katılımlarını artıracak teşvik programlarının uygulanması, katılıma uygun mesleki alanlara göre eğitim ihtiyaç analizinin yapılması ve KOSGEB ile İŞKUR hizmetlerine yönlendirilmesi planlanmıştır (SBB, 2019). Türkiye Ulusal İstihdam Stratejisinde (2014-2023) de NEET gençler anılmış olup eğitim-istihdam ilişkisinin güçlendirilmesi ekseninde değerlendirilmiştir. Avrupa Birliği uygulamalarından biri olan Gençlik Garanti Programı bir politika önerisi olarak anılmış ancak uygulanmamıştır (Yıldız, 2016).
Genç bireylerin eğitimden istihdama geçişinde genç emekçi ve iş arasında çok katmanlı bir talep ve arz uyuşmazlığı ortaya çıkabilmektedir: beceri, ücret, güvence, esneklik, bakım yükümü, coğrafi konum, pozisyon, yatay (şirketler-sektörler arası) ve dikey (terfi) hareketlilik olanakları bunlardan bazılarıdır. Türkiye’de NEET’lerin kapsamlı bir profillemesi henüz yapılmadığından öne çıkan uyumsuzlukların ve müşterek ihtiyaçların ne olduğuna yönelik fikir yürütmek olanaksızdır. Buna karşın, NEET gençlerin üç temel alanda müşterek ihtiyacının olduğu savlanabilir:
- İstihdam edilebilirlik ihtiyaçları: mesleki ve yaşam becerisi düzeyi, beceri akreditasyonu
- İstihdama katılım ihtiyaçları: Bakım yükümü, özgüven ve motivasyon
- Bilgi ve teşvik ihtiyacı: iş imkanları, sosyal hizmet ve yardımlar ve iş aracılığı hizmetlerinden haberdar olmak, işe katılımda azalan/kesilen sosyal yardımlar hakkında detaylı bilgi
Bu müşterek ihtiyaçlar, genç kadın ve erkekleri istihdamdan ve eğitimden alıkoyan engellerin çoklu ve bileşik olduğunu yansıtmaktadır. Kooperatif işletmeler ortaklarının müşterek ihtiyaçlarının tamamını karşıladığı için diğer işletme modellerine göre NEET’ler için öne çıkmaktadır. Bununla beraber kooperatifler, NEET alanında inisiyatif alarak sosyal girişimci olmayı hedefleyen gençlere Sosyal Girişimcilik ekosistemi içinde güçlü bir alternatif olarak değerlendirilebilir.
Design Action Collective (ABD) kar amacı gütmeyen sosyal değişim odaklı örgütler için grafik tasarım ve görsel iletişim sağlayan, yüksek kaliteli profesyonel grafik tasarımı ve web geliştirme hizmetlerini sağlayarak ekonomik ve sosyal adalet için mücadele eden ilerici hareketlerin kurulmasına ve güçlendirilmesine yardımcı olmayı hedefleyen bir kooperatiftir. Kolektif 2002 yılında Inkworks Press Collective’in bağımsız tasarım ve iletişim kesintisi olarak başladı. Bu, web ve diğer etkileşimli ve “yeni medya” hizmetleri sağlamak için tasarım kapasitesini genişleterek sosyal ve ekonomik adalet için daha iyi hizmet vermeye ve stratejik iletişim ve mesajlaşmayı içerecek şekilde genişlemeye devam etti.
Fajna Sztuka (Polonya) – Kooperatifin misyonu, modern görsel-işitsel teknolojileri, insanlarda, fikirlerde ve nesnelerde en değerli olanı basit ama sıra dışı bir şekilde sunmaktır. Kooperatifin faaliyeti esas olarak reklam, pazarlama ve halkla ilişkiler üzerine odaklanmaktadır. Kooperatif, ticari olmayan ve sanatsal projelere katılır, çünkü onu yaratan insanlar için bu tür projeler, faaliyetin ve kendini gerçekleştirmenin önemli bir parçasıdır.
CADORE (İtalya), dezavantajlı kişilerin işe yerleştirilmesini amaçlayan endüstriyel, ticari ve hizmetler gibi farklı faaliyetlerin gerçekleştirilmesi yoluyla vatandaşların insan teşviki ve sosyal entegrasyonunu amaçlayarak toplumun genel çıkarlarını sürdürmeyi amaçlamaktadır . Kooperatifin temel amacı, sosyal işbirliğinin gerçekleştiği dezavantajlı kişilerin işe yerleştirilmesidir, sadece engellilik veya dezavantajın üstesinden gelmek için bir araç değil aynı zamanda ekonomik ve sosyal sürdürülebilirlik yaratmanın bir yoludur.
Toplumsal sorun: Türkiye’de 2020 Şubat itibariyle ne eğitim ne istihdamda olan gençlerin oranı 15-19 yaş grubunda %18.6, 20-24 yaş grubunda %35.3, 25-29 yaş grubunda ise %38.8’dir. Bu oranlar son 10 yıl içinde yükseliş eğilimindedir. Grafikte görüldüğü gibi NEET olma durumu genç kadınlarda genç erkeklere göre daha yaygındır. Özellikle yüksek öğretim mezunu gençlerde NEET yaygınlık (erkeklerde %30, kadınlarda %38), yükseköğrenimin istihdam getirisini sınırlamakta ve nitelikli işgücü erozyonunu artırmaktadır.
Olası çözümler: Kooperatif işletmeler NEET gençlerin istihdam edilebilirlik, istihdama katılım ve bilgi-teşvik ihtiyaçlarını gidererek onların geçim kaynağına erişmesini sağlayabilir. Gençlerin ekonomik hayata katılımı noktasında etkili ve örgütlü bir sosyal girişimcilik modeli olarak tercih edilen bir çözüm aracı olabilir. Bu bütüncül işlev NEET gençlerin kooperatifler yoluyla güçlenmesine olanak tanıyabilir.
Yöngörümüz: Genç İşi Kooperatif’in mevcut bilgi, birikim ve deneyimlerini politika düzeyinde ilgili bakanlıklar ve kurumlar düzeyinde kooperatif destek ekosistemi bileşenleri ile paylaşması, veri eksiğini saha araştırmaları marifetiyle gidermesi ve ulusal istihdam stratejisi ile uyumlu eylem planlarının yazımının ve uygulamasını kolaylaştırması öngörülmektedir. Yanı sıra, halihazırda NEET gençlerin kooperatifleşmesi için Genç İşi Kooperatif kendisine ulaşan taban örgütlenmelerini desteklemeyi sürdürecektir.
